ADHD – co to jest? (cz. 1)
ADHD jest znane na świecie już od ponad 140 lat i na przestrzeni lat miał różne nazwy. Współcześnie możemy się spotkać z kilkoma terminami opisującymi to zaburzenie: „zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi”, „ADHD”, „zespół hiperkinetyczny”, „ZH” – jest to zależne od klasyfikacji chorób, z której korzysta dany specjalista. Częstość rozpoznania ADHD jest różna, w zależności od źródeł. Jednak większość mieści się w przedziale 8-12%. Częściej tym zaburzeniem dotknięci są chłopcy.
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) występuje u dzieci, młodzieży i dorosłych; jest uznawany za zaburzenie neurorozwojowe, a nie chorobę, dlatego trzeba nauczyć się z tym funkcjonować.
Obecnie uważa się, że zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi ma wiele przyczyn. Odkryto dowody pokazujące, że zespół ADHD jest konsekwencją zaburzeń rozwoju mózgu. Przyczyny mają podłoże biologiczne, a nie środowiskowe. Z tego powodu współczesne badania naukowe skupiają się na uszkodzeniach lub odchyleniach rozwojowych mózgu. Wiemy, że mózg dzieci nadpobudliwych funkcjonuje inaczej niż u dzieci bez tego zaburzenia. Prawdopodobnie ma to związek z mechanizmem przekazywania dopaminy oraz niższą aktywnością mózgu w płatach czołowych. Są one odpowiedzialne za planowanie i kontrolowanie impulsów. Naukowcy nadal prowadzą badania dotyczące przyczyn występowania ADHD.
W związku z tym nadpobudliwość jest rozumiana jako względnie stała cecha, tworząca pewien, dość trwały, wzór zachowania, występujący ciągle, w różnym stopniu nasilenia. To znaczy, że trudno określić od kiedy występują objawy. Są one raczej stałe, ale różne sytuacje życiowe uwypuklają niektóre problemy. Powodów takiego funkcjonowania dziecka jest wiele i nie można udzielić jednoznacznej odpowiedzi, dotyczącej przyczyny.
Zespół hiperkinetyczny przejawia się przede wszystkim w zaburzeniach uwagi (zaburzeniach koncentracji), nadmiernej ruchliwości oraz nadmiernej impulsywności. Są to również trzy główne grupy objawów.
Zaburzenia uwagi
Pierwszą, główną grupą objawów zespołu nadpobudliwości psychoruchowej są zaburzenia koncentracji uwagi. Charakteryzują się krótkim czasem skupiania, problemami z koncentracją na jednym bodźcu oraz na wyborze, który bodziec w tym momencie jest ważniejszy. Przejawia się to np. tym, że dziecko w klasie, w czasie lekcji, nie potrafi się skupić na wypowiedzi nauczyciela. To przysparza mu wielu kłopotów – otrzymuje gorsze oceny, wykazuje słabsze postępy w nauce. Pomocą w skupieniu się jest ustrukturalizowane, uporządkowane otoczenie, oraz kontakt „jeden na jeden” – mniej bodźców. Problemy z uwagą powodowane są trudnościami z hamowaniem reakcji i deficytami czynności wykonawczych, dlatego dzieci z ADHD: odkładają wykonywanie zadań na później, robią wiele zbędnych rzeczy zamiast usiłować zrealizować najważniejsze zadanie; gubią przedmioty i zazwyczaj nie pamiętają o zadaniach, jakie mają do wykonania. Przez otoczenie, dzieci z zaburzeniem koncentracji uwagi, postrzegane są jako marzycielskie. Nie myślą celowo o niesamowitych przygodach, ale po prostu nie potrafią się skoncentrować, na tym co mówi dorosły. Gdy występują duże zaburzenia koncentracji uwagi czynnikiem rozpraszającym mogą być nawet własne myśli. Dzieci angażują się wtedy w wiele bezużytecznych czynności takich jak uderzanie palcami o stolik, zabawa długopisami, linijką i innymi przyborami szkolnymi czy wyglądanie za okno. Trudności z jakimi zmaga się dziecko obrazuje rysunek.
„Nasilenie kłopotów z koncentracją nie jest identyczne w każdej sytuacji. Zwykle dziecko z ADHD gorzej się skupia, gdy wymaga się od niego wysiłku umysłowego, mówiąc wprost: w sytuacjach nudnych, takich, w których musi się mobilizować, by doprowadzić zadanie do końca” – A. Kołakowski, M. Jerzak, „Czym jest ADHD”, s. 24. Przykładem może być czytanie szczegółowe tekstu, rozwiązywanie zadań z matematyki, ale nie tylko. Trudności występują również podczas gier zespołowych, czy pracy w grupie. Dziecko lepiej pracuje, gdy zmotywujemy je odpowiednio, np. przy ciekawej historii, w kontakcie jeden na jeden czy nowej/trudnej sytuacji.
Rys.1 „Problemy z koncentracją jako wynik deficytów funkcji wykonawczych”[1].
Należy jednak pamiętać, że nie można pokonać zaburzeń koncentracji uwagi siłą własnej woli. Większość dzieci z tym deficytem przejmuje się swoimi problemami, ale nie potrafi ich pokonać. Jednak, jeśli odpowiednio zmotywujmy dziecko do wykonania danej czynności, ułatwimy mu realizację jej. Jest to bardzo istotne, ponieważ to właśnie zaburzenia koncentracji uwagi powodują trudności w szkole i brak możliwości zdobycia wykształcenia odpowiedniego do swoich zdolności intelektualnych.
Nadruchliwość
Dziecko nadpobudliwe ma ogromną trudność w pozostaniu w jednym miejscu, często biega, wspina się, skacze, kręci się, macha nogami i rękami, bawi się drobnymi przedmiotami. Otoczenie dziecka opisuje to jako niespożytą energię bardziej nasiloną niż u rówieśników. Cecha ta przejawia się poprzez niepokój ruchowy. Warto zauważyć, że nieumiejętność spokojnego zachowywania się czy przymus wstawania, chodzenia, biegania po klasie czy kościele, są niezależne od dziecka z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, tak samo jak „niedostrzeganie szczegółów przez dziecko z dużą wadą wzroku albo nieumiejętność chodzenia u niemowlaka”. Ważnym aspektem nadruchliwości jest ogólny niepokój w obrębie miejsca siedzenia. Dziecko kręci się, macha nogami, bawi się swoimi palcami czy przyborami szkolnymi. Kolejnym przejawem tej grupy objawów jest nadmierna gadatliwość. Spowodowana napięciem w obrębie mięśni języka. Takie dziecko ciągle mówi i zadaje mnóstwo pytań w stosunku do odpowiedniej sobie grupy rozwojowej.
Objawy nadmiernej ruchliwości są bardziej nasilone u młodszych dzieci niż u nastolatków czy dorosłych z ADHD. Dlatego ważne jest, by poinformować rodziców, kadrę pedagogiczną, o tym zjawisku, by gdy objawy będą mieć mniejsze nasilenie, nie zaniechano oddziaływań terapeutycznych, a zwrócono uwagę na pozostałe objawy i ich przejawy – na przykład kłopoty z planowaniem, przewidywaniem konsekwencji czy impulsywnym i niebezpiecznym działaniem.
Nadruchliwość sama w sobie nie jest poważnym problemem. Jednak w połączeniu z impulsywnością może stać się niebezpieczna dla samego dziecka jak i jego otoczenia.
Impulsywność
Problemy z impulsywnością i kontrolą swoich zachowań wiążą się z działaniem przez dziecko bez refleksji nad konsekwencjami. To znaczy, że dziecko nie zatrzyma się i nie pomyśli o następstwach danej aktywności dla siebie i innych, a od razu przejdzie do jego realizacji. Nadmierna impulsywność polega na nieumiejętności skupienia się na elemencie planowania, który odwołuje się do swoich wcześniejszych doświadczeń czy ogólnie przyjętych zasad funkcjonowania w danym miejscu. Dziecko z ADHD bardzo szybko przechodzi od pomysłu do jego wykonania, nie zastanawia się nad własnym bezpieczeństwem czy potrzebą takiej formy aktywności. Różnicę w funkcjonowaniu osoby zdrowej i z zespołem hiperkinetycznym możemy zobaczyć na rysunku 2. Ważne jest też to, że dzieci nadpobudliwe najczęściej wiedzą, co należy zrobić, znają zasady i konwenanse, ale mają kłopot z zastosowaniem ich. To powoduje wiele trudności w funkcjonowaniu codziennym dziecka. Przede wszystkim częściej ulega wypadkom, wtrąca się w do rozmowy, nieumyślnie niszczy rzeczy, powtarza różne czynności pomimo wielokrotnego przypominania oraz nie potrafi planować własnych działań.
Rys. 2 Sposoby reagowania[2].
Innym problemem związanym z nadmierną impulsywnością jest to, że takie dziecko bardzo łatwo jest namówić do zrobienia czegoś nieprzemyślanego. Zdrowe dziecko często wykorzystuje ten fakt i dziecko z ADHD często staje się kozłem ofiarnym do większości szkolnych wygłupów.
Dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej mają również problemy z zaplanowaniem własnej pracy. Dlatego też odrabianie lekcji, sprzątanie pokoju, czy jakakolwiek złożona czynność, wymagająca koncepcji odwleka się w nieskończoność. Dzieje się tak, ponieważ dziecko ma problem z przypomnieniem sobie „co ma zrobić, co już zrobił i co jeszcze ma zrobić”. By osoba mogła wykonać to, co zaplanowała (czy to w pracy czy zabawie) musi zapamiętać cel podjętej czynności – cofnąć się myślami, przewidywać kolejne działania oraz panować nad emocjami i motywować się dokończenia rozpoczętej czynności.
Kolejną trudnością związaną z nadmierną impulsywnością jest brak umiejętności czekania. Takie dziecko nie potrafi oczekiwać na swoją kolej, dlatego często się przepycha lub udziela odpowiedzi bez pytania, a gdy pojawi się coś, co chce mieć, na przykład ciasto na uroczystym rodzinnym obiedzie, od razu po nie sięga. Odwrotnie jest, gdy dziecko jest w sytuacji niezwykle ciekawej dla niego, a my chcemy, by zajęło się nudnym obowiązkiem. Wtedy będziemy mieli problemy z nakłonieniem dziecka do przerwania danej czynności. Ważne jest by nauczyć się rozpoznawać kiedy dziecko jest nieposłuszne, a kiedy nie zadziałał mechanizm „najpierw pomyśl, potem zrób”. Wymaga to wielu obserwacji i wnikliwej analizy zachowań.
mgr Anna Szczytkowska – psycholog PPPP w Piszu
[1] A. Kołakowski, M. Jerzak, „Czym jest ADHD”, s. 24.
[2] A. Kołakowski, T. Wolańczyk, A. Pisula, M. Skotnicka, A. Bryńska, ADHD Zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Przewodnik dla rodziców i wychowawców, Sopot 2014, s. 22.
